Thống đốc California và ông Trump đang tranh cãi gay gắt về thẩm quyền với Vệ binh Quốc gia, lực lượng quân sự của bang nhưng được Nhà Trắng điều tới ứng phó biểu tình ở Los Angeles.
Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 7/6 ký bản ghi nhớ ra lệnh triển khai 2.000 lính Vệ binh Quốc gia bang California để xử lý biểu tình ở Los Angeles, “thành phố trú ẩn” của người nhập cư, mà không có đề xuất hay chấp thuận từ Thống đốc California Gavin Newsom.
Thống đốc Newsom ngay lập tức phản đối động thái này. Ông cùng Tổng chưởng lý Rob Bonta đệ đơn kiện lên tòa án liên bang ở San Francisco, yêu cầu thẩm phán chặn lệnh điều động Vệ binh Quốc gia của Tổng thống, cáo buộc đây là hành động xâm phạm thẩm quyền cấp bang theo Tu chính án thứ 10 trong hiến pháp Mỹ.
Lính Vệ binh Quốc gia canh gác một tòa nhà chính quyền ở Los Angeles hôm 9/6. Ảnh: AFP
Ngay sau đó, Lầu Năm Góc cho biết Tổng thống Trump đã ký tiếp lệnh điều động thêm 2.000 lính Vệ binh Quốc gia tới thành phố, bất chấp phản đối từ Thống đốc Newsom. Động thái này nhiều khả năng sẽ làm tăng nhiệt cuộc đấu pháp lý giữa chính quyền Trump và Thống đốc California về thẩm quyền với Vệ binh Quốc gia, lực lượng vũ trang đặc biệt ở Mỹ.
Đây không phải lần đầu ông Trump điều động Vệ binh Quốc gia kiểm soát các cuộc biểu tình. Năm 2020, sau sự việc người đàn ông da màu George Floyd bị cảnh sát Minneapolis ghì chết, ông từng yêu cầu thống đốc một số bang gửi vệ binh đến Washington để đối phó làn sóng biểu tình bùng phát dữ dội. Nhiều thống đốc đã đồng ý, điều Vệ binh Quốc gia tới thủ đô.
Song lần này, Tổng thống Trump lại trực tiếp nắm quyền kiểm soát và điều động Vệ binh Quốc gia California, đi ngược ý muốn của Thống đốc Newsom, người đáng lẽ là chỉ huy cao nhất của lực lượng này khi hoạt động ở bang của mình.
Vệ binh Quốc gia được hình thành từ năm 1636, khởi đầu là các đội dân quân tình nguyện ở Massachusetts. Họ trở thành lực lượng được tổ chức chặt chẽ hơn sau khi Đạo luật Dân quân năm 1903 ra đời. Hai cuộc thế chiến đã củng cố vị thế của Vệ binh Quốc gia, giúp lực lượng này trở thành một nhánh chính thức thuộc quân đội Mỹ.
Theo số liệu mới nhất từ Bộ Quốc phòng Mỹ, tính đến năm 2023, Vệ binh Quốc gia có 431.291 thành viên, trong đó Lục quân Vệ binh Quốc gia chiếm 326.317 binh sĩ và Không quân Vệ binh Quốc gia có 104.974 người.
Phần lớn thành viên Vệ binh Quốc gia là những người làm công việc dân sự, được tham gia các khóa huấn luyện cơ bản trước khi gia nhập lực lượng. Ngoài công việc thường ngày như người dân bình thường, họ sẽ tham gia các buổi huấn luyện định kỳ, thường là một buổi mỗi tháng vào cuối tuần, và một đợt huấn luyện tập trung kéo dài hai tuần mỗi năm.
Lính Vệ binh Quốc gia canh gác trên đường phố Los Angeles hồi năm 2020. Ảnh: AP
Thông thường, họ hoạt động dưới quyền chỉ huy và kiểm soát của thống đốc bang, được cấp ngân sách từ chính quyền bang. Tuy nhiên, lính Vệ binh Quốc gia đôi khi cũng sẽ được bang giao cho các nhiệm vụ liên bang. Trong trường hợp đó, họ vẫn thuộc quyền chỉ huy của bang nhưng sử dụng ngân sách liên bang.
Điều này xảy ra là do tính chất đặc biệt của Vệ binh Quốc gia. Trong hoàn cảnh bình thường, họ được ví như “quân đội của bang”, sẵn sàng thực hiện các nhiệm vụ ứng phó thiên tai, tình huống khẩn cấp theo sự điều động của thống đốc.
Thống đốc cũng có thể huy động lính Vệ binh Quốc gia tham gia hỗ trợ lực lượng hành pháp trong một số tình huống cụ thể để đảm bảo trị an trong phạm vi bang mình.
Tuy nhiên, do Vệ binh Quốc gia là một bộ phận của quân đội Mỹ, họ có thể được huy động để thực hiện nhiệm vụ liên bang theo lệnh của Tổng thống. Khi thực hiện nhiệm vụ liên bang như tham chiến ở nước ngoài, gìn giữ hòa bình, họ được đặt dưới sự chỉ huy của Tổng thống và Bộ Quốc phòng.
Đạo luật Posse Comitatus năm 1878 cấm triển khai Vệ binh Quốc gia và các lực lượng khác của quân đội Mỹ tham gia vào việc thực thi pháp luật dân sự đối với công dân Mỹ. Tuy nhiên, tổng thống Mỹ có thể viện dẫn Đạo luật Nổi loạn để điều động quân đội hoặc Vệ binh Quốc gia nhằm xử lý bạo loạn hay bất ổn trên lãnh thổ.
Khi yêu cầu các thống đốc gửi Vệ binh Quốc gia tới thủ đô vào năm 2020 để đối phó biểu tình, Tổng thống Trump đã đe dọa kích hoạt Đạo luật Nổi loạn. Song bộ trưởng quốc phòng Mark Esper khi đó phản đối, cho rằng đạo luật chỉ nên được áp dụng “với những tình huống khẩn cấp và nghiêm trọng nhất”.
Cuối cùng, trong nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump chưa từng viện dẫn Đạo luật Nổi loạn.
Ông Trump cũng không viện dẫn Đạo luật Nổi loạn khi ra lệnh điều Vệ binh Quốc gia California tới đối phó biểu tình ở Los Angeles cuối tuần trước. Thay vào đó, ông dựa vào một đạo luật tương tự, cho phép tổng thống nắm quyền kiểm soát Vệ binh Quốc gia trong một số trường hợp nhất định.
Xe cảnh sát Los Angeles bị phóng hỏa, ném gạch đá dưới cầu vượt cao tốc gần khu trung tâm ngày 8/6. Video: Reuters
Đạo luật này cho phép Tổng thống Mỹ đặt Vệ binh Quốc gia dưới quyền chỉ huy của chính quyền liên bang trong ba trường hợp, gồm khi Mỹ bị xâm lược hoặc có nguy cơ bị xâm lược, khi có nổi loạn hoặc nguy cơ nổi loạn chống lại chính quyền, hoặc khi tổng thống không thể “thực thi luật pháp” bằng các lực lượng hành pháp thông thường.
Tuy nhiên, đạo luật cũng quy định rằng Tổng thống phải thực hiện mệnh lệnh trên “thông qua các thống đốc bang”.
Ông Trump nhấn mạnh việc nắm quyền kiểm soát Vệ binh Quốc gia California là cần thiết để “giải quyết tình trạng vô pháp luật” ở Los Angeles, Thống đốc Newsom lại cho rằng động thái của Tổng thống “nhằm gây căng thẳng có chủ đích và chỉ làm leo thang tình hình”.
Động thái của ông Trump đánh dấu lần đầu tiên kể từ những năm 1960, chính phủ Mỹ điều động Vệ binh Quốc gia mà không nhận được đồng thuận từ thống đốc bang, phá vỡ quy tắc đã tồn tại lâu nay.
Diễn biến này cũng làm dấy lên lo ngại trong giới quân sự Mỹ về nguy cơ lực lượng quân đội bị cuốn vào tranh cãi giữa chính phủ liên bang và chính quyền cấp bang, điều mà họ luôn cố tránh.
Theo thiếu tướng Paul Eaton, người từng tham gia chiến dịch của Mỹ ở Iraq, cuộc đấu pháp lý về lệnh điều Vệ binh Quốc gia tới Los Angeles có thể khiến hình ảnh của quân đội trở nên rất tệ trong mắt công chúng.
Ngoài ra, việc đưa những người lính mặc quân phục cưỡi ngựa hoặc đi xe bọc thép, mang súng đối mặt với đám đông biểu tình có thể gây ra hiệu ứng tiêu cực trong dư luận, Eaton cảnh báo.
Geoffrey DeWeese, cựu thẩm phán quân đội Mỹ, hiện là giám đốc pháp lý tại Viện Tư pháp Quân sự Quốc gia, bày tỏ lo ngại về cách thức Vệ binh Quốc gia được sử dụng ở Los Angeles. Tuyên bố từ Tổng thống Trump nêu rõ Vệ binh Quốc gia sẽ đóng vai trò hỗ trợ, bảo vệ các nhân viên Cơ quan Thực thi Di trú và Hải quan (ICE) tiến hành các chiến dịch truy quét người nhập cư trái phép.
Điều này nhiều khả năng đồng nghĩa với việc vệ binh sẽ đi cùng ICE trong các cuộc đột kích, bắt giữ người nhập cư tại nhà dân hay cơ sở kinh doanh, DeWeese cho hay.
“ICE và Vệ binh Quốc gia đều mặc quân phục rằn ri, mang súng, vậy làm sao người dân phân biệt được họ? Và thông điệp nào sẽ được gửi đi, khi tất cả những gì bạn thấy là những người mặc đồng phục, với súng ống, mũ bảo hiểm, kính bảo hộ và thậm chí cả mặt nạ phòng độc?”, ông nói.
Vệ binh Quốc gia đối đầu người biểu tình ở Los Angeles hôm 9/6. Ảnh: AP
Trong khi đó, giáo sư Steve Vladeck, chuyên gia về luật quân sự và an ninh quốc gia tại Trung tâm Luật Đại học Georgetown, cho hay lính Vệ binh Quốc gia ở Los Angeles không thể trực tiếp thực hiện nhiệm vụ thực thi pháp luật, bởi ông Trump chưa kích hoạt Đạo luật Nổi loạn.
Ông cho rằng hành động của Tổng thống “là vấn đề lớn” nhưng “không phải bước leo thang hay lạm dụng quyền lực nghiêm trọng như nhiều người lo sợ, ít nhất ở thời điểm hiện tại”.
“Binh sĩ Vệ binh Quốc gia sẽ không được phép làm những điều gì mà các sĩ quan hành pháp như ICE có thể làm. Theo Đạo luật Posse Comitatus, có rất nhiều điều mà Vệ binh Quốc gia không thể làm một cách hợp pháp, trong khi các đặc vụ ICE thì có thể”, Vladeck nói.
Bình luận về quyết định điều động Vệ binh Quốc gia của ông Trump, hạ nghị sĩ Cộng hòa Kevin Kiley khẳng định Tổng thống đã “lựa chọn việc bảo vệ các sĩ quan liên bang và người dân Los Angeles vì Thống đốc Newsom từ chối làm điều này”.
“Vệ binh Quốc gia được triển khai không phải theo yêu cầu của các quan chức California, mà là theo lệnh trực tiếp từ Tổng thống Trump. Thống đốc Gavin Newsom và giới chức Los Angeles đã từ chối hành động, để tình hình leo thang trước khi chỉ trích nỗ lực lập lại trật tự”, hạ nghị sĩ Cộng hòa Doug LaMalfa viết trên mạng xã hội X. “Đây là điều xảy ra khi các chính trị gia ưu tiên đánh bóng hình ảnh hơn là làm tròn bổn phận của mình”.
“Tôi ủng hộ Vệ binh Quốc gia, Bộ An ninh Nội địa (DHS) và mọi sĩ quan thực thi pháp luật đang làm nhiệm vụ tại hiện trường để bảo vệ người dân và tài sản, trong khi các lãnh đạo California trốn sau những cuộc họp báo và cố gắng đổ lỗi”, ông nói thêm.
Hạ nghị sĩ Vince Fong nhấn mạnh Tổng thống Trump “đang hành động để khôi phục luật pháp và trật tự, trong khi giới lãnh đạo địa phương từ chối thừa nhận hậu quả từ những chính sách thất bại của họ”.
Một nghị sĩ Cộng hòa khác ở California cũng bày tỏ quan điểm về các cuộc biểu tình, nhưng không trực tiếp bình luận về việc Tổng thống Trump điều động Vệ binh Quốc gia.
“Biểu tình ôn hòa là quyền lợi, nhưng hành vi phạm tội, thù ghét hay bạo lực là không thể chấp nhận được và đi ngược lại tinh thần của nước Mỹ”, hạ nghị sĩ Young Kim viết trên X.
Vũ Hoàng (Theo CBS News, Guardian, AFP, Reuters, Al Jazeera)