Chiến dịch tập kích của Israel gây thiệt hại lớn cho Iran, đồng thời có thể khiến Trung Đông thêm bất ổn, ảnh hưởng tới nỗ lực nhân đạo ở Gaza và kinh tế thế giới.
Rạng sáng 15/6, Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) tiếp tục ném bom, phóng tên lửa vào hơn 150 mục tiêu trong lãnh thổ Iran, nối tiếp chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” đã kéo dài hơn 40 giờ qua.
Chiến dịch này đã khiến gần 80 người ở Iran thiệt mạng, trong đó có ít nhất 5 tướng cấp cao, 6 nhà khoa học hạt nhân hàng đầu, nhiều khu dân cư, cơ sở hạt nhân, căn cứ quân sự Iran chìm trong khói lửa. Iran đã đáp trả bằng cách phóng nhiều đợt tên lửa, UAV tự sát nhắm vào loạt mục tiêu ở Israel, đánh trúng các tòa nhà ở Tel Aviv và miền trung nước này, khiến ít nhất 6 người thiệt mạng.
Theo Reuters, chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” không chỉ làm gián đoạn chương trình hạt nhân của Tehran mà còn gây ra những hệ lụy sâu rộng về quân sự, địa chính trị và kinh tế, đẩy khu vực vào bờ vực chiến tranh toàn diện.
Tác động quân sự, chiến lược
Theo giới quan sát, chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” đã gây thiệt hại chưa từng có cho năng lực quân sự và hạt nhân của Iran, làm suy yếu nghiêm trọng vị thế của Tehran trong khu vực.
Đám cháy tại kho dầu Shahran sau đòn tập kích của Israel hôm 15/6. Video: X/
Israel đã sử dụng hàng trăm chiến đấu cơ, bao gồm tiêm kích tàng hình F-35I Adir, để liên tiếp tấn công các mục tiêu trọng yếu của Iran, từ cơ sở hạt nhân Natanz và Fordow, căn cứ của Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) và cả trụ sở Bộ Quốc phòng. Khu phức hợp Natanz, trung tâm làm giàu uranium then chốt của Iran, bị phá hủy nghiêm trọng, với nhiều máy ly tâm bị hư hại, theo xác nhận của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA).
Cuộc tập kích bất ngờ này không chỉ nhắm vào cơ sở hạ tầng mà còn vào bộ máy lãnh đạo và “bộ óc” của chương trình hạt nhân Iran. Truyền thông nhà nước Iran xác nhận cựu lãnh đạo Tổ chức Năng lượng Nguyên tử Iran Fereydoun Abbasi, nhà vật lý Mohammad Mehdi Tehranchi và ba nhà khoa học hạt nhân khác đã thiệt mạng.
Ngoài ra, các chỉ huy cấp cao như Tổng tham mưu trưởng Mohammad Bagheri, Tư lệnh IRGC Hossein Salami, Phó Cục trưởng Tình báo Gholamreza Mehrabi và Phó Cục trưởng Tác chiến Mehdi Rabbani cũng thiệt mạng, gây hỗn loạn trong chuỗi chỉ huy quân sự.
“Israel đã nhắm vào cả trái tim và khối óc của IRGC”, cựu đại sứ Mỹ tại Israel Daniel B. Shapiro nhận định trên Atlantic Council. “Sự mất mát này có thể làm tê liệt năng lực phản ứng của Iran trong ngắn hạn”.
Một quan chức quân sự Israel giấu tên cho hay trước khi Israel tiến hành chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy”, Iran đã sở hữu đủ uranium để chế tạo 15 đầu đạn hạt nhân, thậm chí có thể chuyển giao chúng cho các nhóm dân quân trong khu vực. Tuy nhiên, đòn tập kích liên tục của Israel đã phá hủy các cơ sở sản xuất uranium và làm gián đoạn chuỗi cung ứng, có thể trì hoãn chương trình hạt nhân của Tehran 3-5 năm.
“Nhà máy hạt nhân Natanz đã bị tổn hại nghiêm trọng, dù cơ sở ngầm ở Fordow vẫn hoạt động. Chương trình hạt nhân Iran có thể phục hồi, nhưng sẽ mất nhiều thời gian và nguồn lực”, David Albright, chuyên gia hạt nhân tại Viện Khoa học và An ninh Quốc tế, nói.
Về quân sự, hệ thống phòng không Iran, với các tổ hợp S-300 và Bavar-373, gần như bị vô hiệu hóa hoàn toàn trước các hệ thống tác chiến điện tử cũng như những đòn tập kích tầm gần do đặc vụ cài cắm của Israel gây ra. Theo Times of Israel, các UAV tự sát và tên lửa Delilah, được đặc vụ Mossad phóng từ một căn cứ bí mật gần Tehran, đã phá hủy radar và bệ phóng tên lửa đất đối đất của Iran, khiến Tehran không thể ứng phó kịp thời với đòn tập kích.
“Hệ thống phòng không Iran đã không phát huy được hiệu quả trước chiến thuật đa tầng của Israel”, chuyên gia Gregory Brew từ Eurasia Group nhận định.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngày 15/6 cho biết các đòn tập kích của IDF đã giúp họ “dọn sạch đường tới Tehran”, cảnh báo tiêm kích Israel trong những ngày tới sẽ tấn công mọi địa điểm tại Iran.
“Rất sớm thôi, các bạn sẽ thấy chiến đấu cơ của không quân Israel bay trên bầu trời Tehran”, ông Netanyahu cho biết. “Những gì họ trải qua từ trước đến nay sẽ không là gì so với những điều họ sẽ hứng chịu trong vài ngày tới”, ông Netanyahu nói.
Iran đã phát động chiến dịch “Lời hứa Đích thực 3” để đáp trả, tuy nhiên, đòn tấn công đầu tiên của họ chỉ gồm hơn 100 UAV tự sát mà không có tên lửa nào được khai hỏa, cho thấy hệ thống chỉ huy của lực lượng tên lửa đã bị rối loạn nghiêm trọng.
Trong ngày sau đó, Iran mới bắt đầu khai hỏa nhiều loạt tên lửa đạn đạo vào Israel, nhưng phần lớn bị hệ thống phòng không đa tầng của nước này đánh chặn. Trong cuộc tập kích rạng sáng 15/6, tên lửa Iran đánh trúng một số tòa nhà ở miền trung Israel, nhưng dường như không gây ra thiệt hại lớn.
“Iran có số lượng, nhưng Israel có chất lượng vượt trội”, Jeremy Binnie từ tạp chí Janes, nhận xét về cán cân quân sự giữa hai nước. Chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” nhiều khả năng sẽ tiếp tục thay đổi cán cân này về dài hạn.
“Chiến dịch đã thay đổi luật chơi ở Trung Đông”, chuyên gia Yoel Guzansky, cựu quan chức Hội đồng An ninh Quốc gia Israel, nhận định. “Iran giờ đây phải đối mặt với một thực tế mới rằng họ không còn bất khả xâm phạm nữa”.
Ảnh vệ tinh thiệt hại tại căn cứ Piranshahr ở miền tây Iran dọ bị Israel tập kích hôm 14/6. Ảnh: AP
Tác động địa chính trị
Giới chuyên gia cho rằng chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” còn là một bước ngoặt địa chính trị, đẩy khu vực Trung Đông vào tình thế bấp bênh. Cuộc tấn công đã chấm dứt thời kỳ ngoại giao mong manh giữa Iran và các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Mỹ. Iran hủy các cuộc đàm phán hạt nhân dự kiến diễn ra tại Oman vào cuối tuần này, cáo buộc Mỹ “đồng lõa” với Israel.
“Con đường ngoại giao giờ đây đã đóng chặt”, chuyên gia Sanam Vakil từ Chatham House nhận định. “Iran có thể sẽ đẩy nhanh chương trình hạt nhân hoặc rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), nguy cơ gây khủng hoảng hạt nhân toàn cầu”.
Cộng đồng quốc tế chia rẽ sâu sắc trước hành động của Israel. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc họp khẩn ngày 14/6 nhưng không đạt đồng thuận, sau khi chứng kiến cuộc “đấu khẩu” của đại sứ Iran và Israel.
“Điều này phản ánh tình trạng phân cực địa chính trị hiện nay”, chuyên gia Beth Sanner, cựu quan chức CIA, nhận xét. “Không bên nào muốn nhượng bộ, điều tạo điều kiện cho xung đột leo thang”.
Iran đứng trước lựa chọn khó khăn là tiếp tục trả đũa mạnh mẽ để khẳng định “sức mạnh răn đe” trước Israel, hay tìm cách kiềm chế để tránh thúc đẩy chiến tranh toàn diện.
Theo Newsweek, Tehran đã bổ nhiệm các tướng lĩnh mới như Mohammad Reza Mousavi và Mohammad Pakpour để ổn định nội bộ và triển khai chiến dịch đáp trả “Lời hứa Đích thực 3”. Tuy nhiên, các nhóm đồng minh như Hezbollah, đang suy yếu sau các cuộc tấn công của Israel tại Lebanon, khó có thể hỗ trợ hiệu quả.
“Iran đang bị cô lập hơn bao giờ hết”, Alireza Taghavinia, nhà phân tích tại Tehran, nhận xét. “Họ cần thời gian để tái tổ chức, nhưng áp lực từ Israel không cho phép điều đó”.
Chiến dịch này cũng làm thay đổi liên minh khu vực. Các quốc gia vùng Vịnh như UAE và Arab Saudi, vốn lo ngại về tham vọng hạt nhân của Iran, dường như đã ngầm ủng hộ Israel. Theo Guardian, Jordan và Iraq đã đóng cửa không phận vào ngày 13/6, tạo điều kiện cho chiến đấu cơ Israel hoạt động để không kích Iran.
Phòng không Israel phóng đạn đối phó tên lửa Iran hôm 15/6. Ảnh: AP
Ngược lại, Syria và Iraq, nơi Iran có ảnh hưởng mạnh, có thể trở thành chiến trường ủy nhiệm. “Trung Đông đang chia thành hai phe: một bên là Israel cùng các đồng minh, bên kia là Iran và các nhóm ủy nhiệm”, Ahmet Kaya, chuyên gia từ Viện Nghiên cứu Kinh tế và Xã hội Quốc gia Anh, nhận định. “Xung đột này có nguy cơ lan rộng ra toàn khu vực”.
Chiến dịch không kích phủ đầu của Israel cũng có thể tạo ra tiền lệ nguy hiểm. Việc Tel Aviv viện dẫn quyền “tự vệ” để tấn công khi chưa bị đe dọa trực tiếp có thể khuyến khích các quốc gia khác hành động tương tự, làm xói mòn trật tự quốc tế, chuyên gia Farzan Sabet từ Geneva Graduate Institute nhận định.
Tác động kinh tế và nhân đạo
Ngay từ khi được tiến hành, chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” đã gây ra cơn địa chấn với nền kinh tế thế giới, đẩy giá dầu tăng vọt và làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nhân đạo tại Iran, Gaza.
Theo Reuters, giá dầu Brent tăng gần 12% trong vài giờ sau cuộc tấn công, đang tiến đến ngưỡng 100 USD/thùng, do lo ngại về gián đoạn nguồn cung từ Trung Đông, khu vực cung cấp 20% lượng dầu toàn cầu qua Eo biển Hormuz. Giá vàng thế giới cũng tăng mạnh, vượt qua mức 3.425 USD/ounce.
Iran đã đe dọa sẽ phong tỏa Eo biển Hormuz, động thái có thể đẩy giá dầu vượt 120 USD/thùng, gây khủng hoảng năng lượng toàn cầu, theo Newsweek. “Hormuz là huyết mạch của kinh tế thế giới”, Neil Quilliam từ Chatham House khẳng định. “Bất kỳ sự gián đoạn nào cũng sẽ gây sốc cho các nền kinh tế”.
Tại Iran, hình ảnh được truyền thông nhà nước công bố ngày 14/6 cho thấy người dân đổ xô đến các trạm xăng, cửa hàng thực phẩm, cho thấy nỗi hoảng loạn lan rộng.
Các lệnh trừng phạt quốc tế và lạm phát 45% càng làm trầm trọng khủng hoảng kinh tế của Tehran, theo WB. “Kinh tế Iran đang đứng trước nguy cơ sụp đổ nếu chiến sự kéo dài”, chuyên gia Amir Al-Mousawi từ Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quan hệ Quốc tế Iran nhận định.
Cột khói tại thủ đô Tehran của Iran sau cuộc không kích của Israel hôm 13/6. Ảnh: AP
Ở Gaza, tình hình nhân đạo càng thêm bi thảm. Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) cho biết kho dự trữ lương thực tại Gaza đã cạn kiệt sau nhiều tuần bị Israel phong tỏa. Theo Reuters, GDP của Gaza đã giảm 86% trong nửa đầu năm 2024, với hơn 55.000 người thiệt mạng kể từ tháng 10/2023.
“Người dân Gaza đang sống trong địa ngục”, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cảnh báo. “Thiếu lương thực, nước sạch, thuốc men đẩy khu vực này vào thảm họa nhân đạo chưa từng có”.
Chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy” từ Israel và hành động đáp trả của Iran cũng làm gián đoạn thương mại quốc tế. Các tàu hàng có thể sẽ phải tránh đi qua Biển Đỏ, nơi lực lượng Houthi đe dọa tấn công, làm chi phí vận chuyển tăng cao. “Xung đột này không chỉ ảnh hưởng đến Trung Đông, mà còn đe dọa sự ổn định kinh tế toàn cầu”, chuyên gia Ahmet Kaya nhận định.
Phong Lâm (Theo Reuters, Times Of Israel, Izvestia)