Thời đại của cơ hội và thách thức
Chưa bao giờ nghề báo đứng trước những biến chuyển nhanh chóng và sâu sắc như hiện nay. Kỷ nguyên số, trí tuệ nhân tạo, truyền thông đa nền tảng và sự bùng nổ của mạng xã hội đang làm thay đổi toàn diện cách thức tiếp cận, xử lý, phân phối và tiêu thụ thông tin. Mỗi nhà báo hôm nay có thể tác nghiệp ngay lập tức bằng điện thoại thông minh, sử dụng phần mềm chỉnh sửa ảnh, dựng video, tổng hợp dữ liệu chỉ trong vài phút. Một tòa soạn có thể vận hành theo mô hình hội tụ, sản xuất nội dung cho cả báo in, báo điện tử, mạng xã hội, truyền hình và podcast. Công nghệ đang trao cho báo chí những công cụ quyền năng nhất từ trước đến nay.
Những thay đổi nhanh, sâu và rộng của kỷ nguyên số đang làm đảo lộn các quy tắc truyền thống trong nghề báo. Hơn lúc nào hết, người làm báo hiện nay không chỉ cần giỏi chuyên môn, mà còn phải có bản lĩnh – để giữ mình, giữ nghề, giữ vững niềm tin của công chúng.
Trên thực tế, không ít phóng viên, biên tập viên ngày nay đang phải tác nghiệp trong một môi trường truyền thông hỗn loạn và cạnh tranh khốc liệt. Thông tin tràn ngập, diễn biến nhanh, phân tán trên nhiều nền tảng khiến vai trò dẫn dắt dư luận của báo chí chính thống bị đe dọa. Mạng xã hội trở thành “siêu phương tiện truyền thông đại chúng”, nơi mỗi cá nhân đều có thể sản xuất nội dung mà không cần hoặc ít phải tuân thủ các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp hay luật pháp.
Trong khi đó, nhà báo bị ràng buộc bởi trách nhiệm kiểm chứng, đạo đức nghề nghiệp và nghĩa vụ bảo vệ sự thật. Nhà báo đang phải đối mặt với một loạt áp lực: từ yêu cầu chạy đua thông tin, đến áp lực về tương tác, lượt xem, doanh thu; từ rủi ro nghề nghiệp đến những xung đột giá trị giữa lý tưởng làm báo và yêu cầu thị trường. Tình trạng một bộ phận nhà báo sa vào “báo chí câu view”, tiếp tay cho truyền thông trá hình, viết theo đơn đặt hàng… đang làm tổn thương chính hình ảnh và bản lĩnh nghề báo.
Có nhiều nguyên nhân khiến bản lĩnh nghề báo trở nên mong manh hơn trong kỷ nguyên mới. Trước hết, sự phát triển thần tốc của công nghệ đã thay đổi căn bản cách thức tiếp cận, xử lý và tiêu thụ thông tin. Trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), thuật toán gợi ý và mạng xã hội tạo ra những siêu công cụ truyền thông, khiến báo chí không còn là kênh thông tin độc quyền. Nhà báo, thay vì là người “định hình thông tin”, giờ phải cạnh tranh trực tiếp với các tài khoản mạng xã hội, các nền tảng nội dung tự động hóa, thậm chí cả robot AI có thể tạo lập nội dung trong vài giây.
Thứ hai, sự thay đổi trong hành vi người dùng cũng góp phần tạo nên áp lực mới cho nghề báo. Độc giả ngày nay không còn mấy ai kiên nhẫn với những bài viết phân tích dài, mà ưu tiên những nội dung ngắn, nhanh, nhiều hình ảnh, cảm xúc mạnh. Tâm lý “đọc lướt, chia sẻ nhanh” làm cho không gian tiếp nhận báo chí bị thu hẹp. Điều này buộc nhiều cơ quan báo chí phải điều chỉnh cách làm nội dung, nhưng nếu không kiểm soát được, sẽ rất dễ sa vào xu hướng giật gân, lệch chuẩn, dùng các thủ thuật câu chữ để “câu” bạn đọc.
Một nguyên nhân nữa nằm ở mô hình tổ chức và vận hành của chính các tòa soạn. Việc chuyển đổi số chậm, thiếu định hướng chiến lược, thiếu đầu tư cho hạ tầng công nghệ, trong khi lại áp đặt chỉ tiêu tương tác, doanh thu lên đội ngũ làm báo, khiến không ít người rơi vào thế “làm nghề kiểu bán hàng”. Khi nhà báo bị áp lực bởi hiệu suất hơn là chất lượng, bị đánh giá bằng số lượng tương tác hơn là giá trị nội dung, thì bản lĩnh rất dễ bị bào mòn.
Cuối cùng, không thể không nhắc đến những thách thức về đạo đức nghề nghiệp. Trong một môi trường mà thật – giả lẫn lộn, ranh giới giữa báo chí truyền thông và mạng xã hội mờ nhòe, thì việc giữ vững nguyên tắc nghề nghiệp càng trở nên khó khăn. Một bộ phận nhà báo chưa được đào tạo bài bản, thiếu va chạm thực tiễn, hoặc thậm chí có cả những nhà báo nhiều năm kinh nghiệm vẫn dễ dàng bị cuốn theo cám dỗ vật chất, hoặc ngộ nhận về quyền lực của truyền thông mà quên mất sứ mệnh của mình.
Giữ vững bản chất người làm báo cách mạng
Trước các thách thức đó, những đòi hỏi về bản lĩnh của người làm báo hôm nay, sự dũng cảm, dấn thân, trách nhiệm, giữ vững bản lĩnh nghề nghiệp của người làm báo cách mạng, “mắt sáng, lòng trong, bút sắc”, lý tưởng “phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân”, sứ mệnh xung kích, tiên phong trên mặt trận văn hóa – tư tưởng càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Trước hết, đó là bản lĩnh về tư tưởng – tức là sự vững vàng về chính trị, kiên định giá trị cốt lõi của nền Báo chí Cách mạng. Người làm báo không được phép mơ hồ về sứ mệnh của mình. Báo chí Cách mạng là báo chí phục vụ Nhân dân, phụng sự Tổ quốc, là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị – xã hội. Giữ vững định hướng chính trị là nền tảng đầu tiên để định vị bản lĩnh nhà báo trong môi trường truyền thông số. Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn căn dặn những người làm báo: “… phải có lập trường chính trị vững chắc. Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được. Cho nên các báo chí của ta đều phải có đường lối chính trị đúng”.
Thứ hai, là bản lĩnh nghề nghiệp – sự kiên định với sự thật và chuẩn mực đạo đức báo chí. Đó là khả năng nói “không” trước những thông tin chưa được kiểm chứng, những “đơn đặt hàng”, hay cám dỗ quyền lực, tiền bạc, danh vọng… Bản lĩnh nghề nghiệp thể hiện ngay trong từng chi tiết nhỏ: một tiêu đề không giật gân, một dòng chữ không dẫn dắt cảm xúc sai lệch, một phản hồi có trách nhiệm với độc giả…
Thứ ba, bản lĩnh thời đại số là năng lực làm chủ công nghệ – không bị công nghệ làm chủ. Người làm báo hiện đại phải hiểu mạng xã hội, biết thuật toán, ứng dụng AI, dữ liệu lớn… để truyền thông hiệu quả hơn. Nhưng đồng thời, họ cũng cần bản lĩnh để không chạy theo “tương tác ảo”, không hy sinh sự thật vì lượt chia sẻ, không đánh đổi đạo đức lấy tốc độ. Bản lĩnh là biết sử dụng công cụ thời đại để nâng tầm nội dung, chứ không biến mình thành “nô lệ” của các nền tảng công nghệ.
Thứ tư, bản lĩnh của người làm báo hôm nay còn là năng lực phản biện và tự phản biện, làm tốt chức năng phản ánh, định hướng và phản biện xã hội; đồng thời tăng cường vai trò giáo dục và lan tỏa niềm tin khát vọng phát triển đất nước. Song song với đó, họ cũng phải đủ tỉnh táo để phản biện chính mình, nhận diện giới hạn, kiểm soát rủi ro đạo đức nghề nghiệp và tự làm mới năng lực chuyên môn.
Cuối cùng, bản lĩnh còn là lòng yêu nghề và tinh thần phụng sự. Trong những lúc khó khăn nhất, gian lao, vất vả, thậm chí đòi hỏi cả sự hy sinh thì chính tinh thần yêu nghề, yêu sự thật, yêu công lý, lẽ phải, sự công bằng là động lực để những nhà báo gắn bó với nghề. Nhà báo phải chủ động kiến tạo không gian tư tưởng tích cực, hình thành hệ giá trị tiến bộ, định hướng dư luận xã hội và góp phần xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh. Báo chí phải trở thành thiết chế tư tưởng có khả năng tương tác cao, gắn bó với thực tiễn, dẫn dắt xã hội bằng lý tưởng, văn hóa và đạo đức cách mạng.
Để rèn luyện và phát huy bản lĩnh người làm báo trong kỷ nguyên mới, trước hết cần đặt trọng tâm vào việc giáo dục đạo đức nghề nghiệp. Không có kỹ thuật công nghệ nào có thể thay thế được phẩm chất trung thực, khách quan và tinh thần dấn thân, trách nhiệm, kỷ luật của người làm báo. Ngay trong đào tạo, cần chú trọng hơn đến giáo trình đạo đức nghề nghiệp, tăng cường các hoạt động chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn, gắn lý tưởng báo chí với trách nhiệm xã hội. Mỗi phóng viên, biên tập viên cần hiểu rằng ngòi bút của mình không chỉ là công cụ kiếm sống, mà còn là công cụ xây dựng nhận thức, định hướng tư tưởng và bảo vệ sự thật.
Bên cạnh đó, các cơ quan báo chí cần được trang bị đầy đủ hạ tầng số hiện đại. Việc ứng dụng AI, Big Data, công nghệ thực tế ảo, tự động hóa quy trình xuất bản… không chỉ giúp tăng năng suất lao động mà còn tạo điều kiện để nhà báo tập trung vào sáng tạo nội dung có chiều sâu. Tuy nhiên, đổi mới công nghệ không có nghĩa là chạy theo trào lưu mà phải có chiến lược bài bản, đồng bộ, tránh tình trạng “số hóa hình thức, nội dung trì trệ”.
Việc xây dựng môi trường pháp lý an toàn cho nhà báo cũng vô cùng quan trọng. Luật Báo chí và các nghị định liên quan cần được hoàn thiện theo hướng bảo vệ quyền tác nghiệp hợp pháp, đồng thời xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Tạo ra một hành lang pháp lý đầy đủ để các nhà báo có thể yên tâm sống với nghề, cống hiến với nghề.
Ngoài ra, vai trò của các tổ chức hội nghề nghiệp như Hội Nhà báo Việt Nam cần được phát huy mạnh mẽ. Đây không chỉ là nơi bảo vệ quyền lợi chính đáng cho hội viên, mà còn phải là “trường học” của bản lĩnh nghề nghiệp. Các hoạt động hội cần thiết thực, gần gũi, sáng tạo, cập nhật với xu thế mới của báo chí thế giới. Tổ chức các diễn đàn về đạo đức báo chí, kỹ năng xử lý tin giả, ứng dụng công nghệ mới, các giải báo chí chất lượng… chính là cách để hun đúc tinh thần và giữ vững bản lĩnh nghề nghiệp cho đội ngũ nhà báo trẻ.
Trong hành trình một trăm năm, những người làm báo cách mạng đã dùng ngòi bút chống lại cường quyền, khơi dậy tinh thần yêu nước, giành tự do, độc lập, thống nhất, đổi mới và phát triển. Ngày nay, trong một bối cảnh mới, người làm báo vẫn phải thắp sáng ngọn lửa ấy – kế thừa và rèn luyện trước những thách thức mới; “vừa hồng, vừa chuyên”, có bản lĩnh chính trị vững vàng, tinh thông nghiệp vụ, am hiểu công nghệ truyền thông hiện đại.
Với sự lãnh đạo toàn diện của Đảng, với truyền thống cách mạng vẻ vang và với đội ngũ những người làm báo giàu tâm huyết – trí tuệ – bản lĩnh, Báo chí Cách mạng Việt Nam sẽ tiếp tục là trụ cột tư tưởng, là động lực phát triển văn hóa, con người Việt Nam, góp phần xây dựng đất nước hùng cường, thịnh vượng.